Ajmo Negde

Felix Romuliana je arheološko nalazište u blizini Zaječara i predstavlja antičku rimsku carsku palatu, koju je UNESKO 29. juna 2007. godine stavio na listu svetske baštine. Ovaj grad latinski nazvan Felix Romuliana predstavljao je rezidenciju rimskog cara Gaja Valerija Maksimijana Galerija (Gaius Valerius Maximianus Galerius; 293-311. g.), a po rođačkim vezama poznatog kao Dioklecijanovog zeta.

Grad je nazvao po svojoj majci Romuli. Po nađenim ostacima prepostavlja se da palata nikada nije bila dovršena, a već u IV veku ceo posed je prepušten hrišćanskoj crkvi. U V veku palatu su razorili Varvari, a u VI veku Justinijan I je izvršio obnavljanje palate pretvorivši je tom prilikom u pogranično utvrđenje. Prilikom najezde Slovena, krajem VI veka, ovaj nekada zaista moćan grad biva napušten.

Grad se prostirao na 6,5 hektara, sa oko 20 utvrđenih kula. Unutar ovog utvrđenja nalazila se raskošna palata, dva paganska hrama, tri hrišćanske crkve i mnoge druge građevine.

Podni mozaici koji su pronađeni u okviru ostataka ovih građevina smatraju se najboljim ostvarenjima kasno antičkog perioda u Evropi.

Prvi pisani dokument u novijoj istoriji o Romuliani ostavio je baron Herder, saksonski rudarski poglavar, u putopisu "Rudarski put po Srbiji", 1845. godine.

Posle barona Herdera, za Romulianu se zainteresovao austrijski arheolog i putopisac Feliks Kanic, koji 1860. godine obilazi ove ostatke i ostavlja nam crteže zida i okoline.

Tokom početka XX veka interesovanje za ovo nalazište se potpuno ugasilo. 1950. godine arhitekta Ðurđe Bošković izradio je novu osnovu gamzigradskih bedema, naznačio položaj najznačajnijih građevina unutar njih i istakao potrebu da se ovaj važan kasnoantički spomenik zaštiti i istraži.

Arheološka istraživanja, započeta 1953. godine, pokazala su da u okviru bedema postoji nekoliko palata i hramova, koji govore o značaju i nameni Romiliane.

Od 1970. godine Romuliana se sve češće pominje kao palata neke istaknute ličnosti rimskog carstva iz 3. veka, ili čak kao palata jednog cara iz tog perioda i upoređuje sa carskim palatama u Splitu, Solunu, Maloj Aziji i na Siciliji.

Međutim, nadostatak pisanih spomenika onemogućilo je da se bliže odredi vreme nastanka naselja, kao i da se sazna ime imperatora i antički naziv naselja. Sve dileme bile su razrešene otkrićem natpisa, 23. juna 1984. godine. Na fragmentu arhivolte isklesan je natpis Felix Romuliana (Srećna Romuliana), naziv rezidencije rimskog cara Gaja Galerija Valerija Maksimijana (293. - 311.n.e.).

Galerije je svoju palatu naparavio u periodu od 306-312. godine. Galerije je palatu gradio da bi posle povlačenja sa vlasti, u zavičaju proveo mirnu starost, ali je 311. godine na putu za Sofiju umro ne dočekavši završetak palate. Prema Laktanciju, Galerijevo telo, unakaženo teškom bolešću, spaljeno je u Sofiji, dok Aurelije Viktor tvrdi da je Galerije sahranjen u Romulijani.

Na osnovu ovog drugog podatka, pretpostavljalo se da je imperator sahranjen u hramu - mauzoleju u centralnom delu naselja, ali se prilikom arheoloških istraživanja nije naišlo na tragove ukopa. Danas je izvesno da su Galerije i njegova majka Romula sahranjeni u blizini Romulijane, na lokalitetu "Magura".

Ovde su otkrivene dve zidane grobnice, bogato ukrašene arhitektonskom plastikom, i dve humke sa lomačama na kojima je izvršeno spaljivanje i apoteoza imperatora i njegove majke.