Ajmo Negde

Manastir Sopoćani ili dom Svete Trojice, podigao je kralj Stefanv Uroš I (1243-1276) nedaleko od izvora reke Raške, a samo 14 km od Novog Pazara. Ovo mesto se smatra izvorištem srpske srednjevekovne Nemanjićke države, a treči sin kralja Stefana Prvovenčanog je iza sebe ostavio zadužbinu koja svojom lepotom i veličinom nadmašuje sve dotadašnje srpske crkve. Pored jedinstvene arhitekture,

freske koje se nalaze na zidovima crkve su pravo remek-delo umetnosti, što je vekovima kasnije Sopoćanima donelo svetsku slavu, pa je UNESKO ovaj sigurno jedan od najznačajnih spomenika srpske kulture, 1979. godine uvrstio na listu svetske baštine. Sopoćani zajedno sa gradom Stari Ras čini celinu srednjevekovnih spomenika. Tačan datum, odnosno godina podizanja Sopoćana se ne zna. Pretpostavlja se da je manastir podignut u drugoj polovini vladavine Stefana Uroša I, odnosno oko 1260. godine. Tačna godina podizanja hrama nalazila se u prstenu tambura kubeta, ali deo na kome se nalazila godina je oštećen.

U periodu turske vlasti, u XVII veku, manastir je nepovratno stradao, a obnovljen je tek u prvim decenijama XX veka. Odmah nakon obnove manastir su naselile monahinje, pa su Sopoćani bili ženski manastir sve do 1996. godine, kada u manastir dolaze 10 iskušenika i monaha iz manastira Crna Reka.

Manastir tada ponovo postaje opštežiteljni, kao što je bio i u vremenu kada je osnovan. Sestrinstvo koje se tu nalazilo iste godine se seli u manastir Gorioč u Metohiji. U manastiru se danas nalazi oko 30 iskušenika i monaha. Ime manastira potiče od slovenske reči sopot, što znači izvor. Time je naglašeno da je kralj Stefan Uroš I „Raški na izvoru“ podigao veličanstven manastir.

Tokom srednjeg veka uobičajeni nazivi su bili „sopotski manastir“ ili „dom Svete Trojice“. Na osnovu modela crkve koju drži kralj Uroš I došlo se do zaključka da on nije podigao spoljnu otvorenu pripratu i zvonik. Spoljnu pripratu i zvonik je podigao kralj Dušan,

Manastir Sopoćani
Sarkofag od crvenkastog mermera, na tradicionalnom mestu, u jugozapadnom naosu crkve sa moštima Stefana Uroša I.....

uz učešće arhiepiskopa Joanikija II, između 1338. godine i 1345. godine. Poslednje ukrašavanje crkve je vezano za cara Uroša.

O veličini i značaju manastira svedoče crkvine, isposnice i metosi koji se nalaze u okolini manastira. Pored toga, tokom arheoloških iskopavanja u okolini manastira je pronađen i veliki broj grobnica. Događaji vezani za Maričku bitku 1371. godine, udaljili su rašku oblast iz žiže političkih i kulturnih zbivanja.

Sopoćani se od tog vremena pominju samo uzgred. Monasi su 1389. godine iz straha od „Agarena“ skrivali telo Stefana Prvovenčanog. Nakon sloma srpske srednjevekovne države i dolaska Osmanlija, manastir i dalje živi. Zbog turskog nasilja monasi su 1587. godine ponovo skrivali mošti Stefana Prvovenčanog u nepristupačni manastir Crna Reka. Kao kraljeva zadužbina i ovaj manastir je u svom vlasništvu imao veliko imanje. Krajem XVII veka, u događajima koji su prethodili Velikoj seobi, stradaju i Sopoćani.

Sa crkve napuštenog manastira Turci su skinuli olovni krov. Nakon ovog događaja u manastir se nisu vratili monasi i on je potpuno napušten. Crkva polako počinje da se ruinira, svodovi su pali, kupola se srušila, a ostaci okolnih zgrada su prekriveni sa šljunkom i zemljom. Nakon oslobađanja raške oblasti od Turaka počinje i obnova manastira.

Obnova je započeta nakon 1926. godine, a pravo je čudo što su prelepe freske preživele više od dva veka u teškim uslovima u crkvi bez krova. Nakon obnove manstirski konaci su često bili i domovi za siromašne porodice kada u manastiru nije bilo monaha. Arhitektura Crkve svete Trojice pripada klasičnim oblicima raške škole.

Specifičnost sopoćanske arhitekture se ogleda u visini srednjeg broda i jednoslivnim krovovima bočnih prostorija bez kupola u istoj visini. Osnovom i prostorom ponavlja arhitekturu manastira Žiča, ali je nadmašuje i veličinom i visinom. Ovakva arhitektura crkvi daje bazilikalni izgled. Crkva je izgrađena od tesane sige, na romanički način. Ovakav način gradnje je karakterističan za Pomorje.

Danas je sačuvan značajan deo sopoćanskog živopisa, koji pokazuje da se manastir odlikovao bogatim programom fresaka koji do tada nije bio zabeležen ni u jednoj srpskoj crkvi. Najjači utisak ostavlja kompozicija Uspenje Presvete Bogorodice, koja pokriva čitavu površinu od 40 kvadratnih metara zapadnog zida. Freska prikazuje bol apostola, arhijereja, jerusalimskih žena, anđela i Hrista zbog smrti Bogorodice.

Zbog svoje lepote, ova freska je bila predmet posebne pažnje na mnogim svetskim izložbama. Lepota fresaka manastira Sopoćani je danas poznata u celom Svetu, a i van naučnih krugova se smatra da je reč o najvećem dometu evropskog slikarstva za vreme kada su freske nastale. Manastir Sopoćani je zamišljen i kao porodični mauzolej. 

Za kralja je pripremljen obeležen sarkofag od crvenkastog mermera, na tradicionalnom mestu, u jugozapadnom naosu crkve. Osim kralja u manastiru su sahranjeni i njegova majka, kraljica Ana Dandolo, arhiepiskop Joanikije I, čiji je grob prekriven sarkofagom od crnog mermera, prvi iguman manastira i knez Đorđe, mlađi Vukanov sin.

Kralj Stefan Uroš I nije odmah nakon smrti bio sahranjen u manastiru. Naime, njega je 1276. godine sa prestola zbacio najstariji sin Dragutin. Nakon ovog događaja, Uroš se zamonašio i povukao u neki manastir u Humu. Tek nakon 1282. godine i dolaska na presto kralja Milutina, telo Uroša I je prebačeno u pripremljen grob u manastiru.

Nakon mnogo godina, 2002. godine deo moštiju ktitora manastira kralja Stefana Uroša I je preneto iz Pivskog manastira. U manastiru postoje tri ateljea: ikonopisački, krojački i duborezački. Sveukupni život manastira tj. monaha u njemu svodi se na duhovnu obnovu. Manastir Sopoćani zbog svog duhovnog i istorijskog značaja i danas nosi istorijsku titulu Carske Lavre.